Przedmieście św. Mikołaja
Dzielnica II
Najstarszą częścią Dzielnicy II są wschodnie tereny Wesołej, w średniowieczu zwanej przedmieściem św. Mikołaja (do parafii św. Mikołaja należały także wsie, położone na obecnym terenie Dzielnicy). W XVI-XVII w. na tym przedmieściu położone były grunty i ogrody należące do szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa krakowskiego. W latach 1634-82 wzniesiono kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (zwany też św. Łazarza) wraz z klasztorem karmelitów bosych (od 1788 r. w zabudowaniach tych mieścił się szpital św. Łazarza), zaś karmelitanki bose osiedliły się na Wesołej w latach 1718-30 (kościół św. Teresy i św. Jana od Krzyża ufundował kanclerz wielki koronny Jan Szembek). W roku 1783 w pałacowym ogrodzie na Wesołej, należącym wcześniej do książąt Czartoryskich, a od 1752 do jezuitów, który po kasacie zakonu w 1773 r. pozostawał pod zarządem Akademii Krakowskiej, założono Ogród Botaniczny. Na przełomie XIX i XX w. przy ul. Kopernika powstał kompleks klinik UJ, a w latach 1909-21 zbudowano kościół Najświętszego Serca Jezusowego, który objęli zamieszkali w sąsiednim kolegium jezuici (obecnie rozbudowywanym, wraz z prowadzoną przez Towarzystwo Jezusowe wyższą uczelnią).
Natomiast pierwsze wzmianki o wsi Grzegórzki (zwanej Grzegorszkowicze) pochodzą z lat 1388-9. Początkowo wieś była zapewne własnością kościelną, później rycerską, przypuszczalnie Toporczyków, później Spycymirów i Borków. Około roku 1388 miasto Kraków nabyło Grzegórzki i młyn za kościołem św. Mikołaja od synów Jana Borka, stolnika sandomierskiego. W XV w. Grzegórzki występowały zwykle w powiązaniu z Dąbiem, a miasto sprzedawało obie wsie z prawem wykupu lub wydzierżawiało możnym mieszczanom krakowskim (m. in. w latach 1465 i 1476-94 rodzinie Wierzynków). W XIX w. wieś była częścią gminy podmiejskiej Piaski. W 1873 r., kiedy Rada Miasta Krakowa podjęła uchwałę o zasypaniu Starej Wisły, a w jej miejsce wytyczono obecną al. Daszyńskiego, nastąpił rozwój zabudowy miejskiej i podmiejskiej Grzegórzek: w ostatnim dziesięcioleciu XIX w. gmina Piaski-Grzegórzki liczyła 2100 mieszkańców i 82 domy, a w dziesięć lat później miała już czteroklasową szkołę ludową i wraz z obszarem dworskim liczyła 146 domów i około 3400 mieszkańców. Na przełomie XIX i XX w. intensywnie rozwijał się w Grzegórzkach przemysł, założono m. in. Zakłady Przemysłu Maszynowego Zieleniewskich (do lat 40. XX w. największy zakład przemysłowy w Krakowie), wytwórnię autokaroserii i powozów J. Orlickiego, polsko-szwajcarską fabrykę czekolady “Suchard” i Polskie Zakłady Gumowe “Semperit”, nieopodal znalazły siedzibę zakłady farmaceutyczne A. Wandera (obecne zakłady Pliva). W okresie dwudziestolecia międzywojennego powstała grzegórzecka hala targowa.
Do Krakowa włączono Grzegórzki w 1910 r. wraz z południową częścią Piasków, a po 1945 r. rozwinęła się sieć komunikacyjna (Rondo Grzegórzeckie, al. Powstania Warszawskiego, al. Pokoju) i zabudowa miejska.
Sąsiednie – ongi książęce – Dąbie, wzmiankowane po raz pierwszy w 1254 r. jako Dambe, do którego prawa klasztoru norbertanek zwierzynieckich w tymże roku potwierdził Bolesław Wstydliwy, nadając wsi immunitet ekonomiczny i sądowy, w 1348 r. zostało nadane przez Kazimierza Wielkiego wraz z oboma brzegami Wisły (na prawym brzegu znajdował się wówczas zapewne obszar Beszcza) klasztorowi cystersów w Mogile. Jednak już w 1389 Dąbie r. odkupiło miasto Kraków za znaczną wówczas kwotę 400 grzywien. W latach 1465-71 i 1476-94 właścicielem Dąbia był rajca krakowski J. Wierzynek (w tym okresie stał tu młyn, folwark i karczmy), w 1. połowie XVI w. dzierżawili je Jan i Piotr Morsztynowie. W 1551 r. miasto urządziło w Dąbiu ogród i dwie nowe sadzawki (w XVII w. były tu też duża cegielnia, tartak, browar miejski oraz liczne stawy rybne), ale podczas wojny polsko-moskiewskiej wieś spustoszyły zastępy polskiego pospolitego ruszenia. Do połowy XVII w. rósł tu las dębowy, sprzedany przez miasto na wyrąb. Od roku 1783 notowano nazwę Beszcz (który w XIX w. stanowił przysiółek Dąbia). W 1890 r. Dąbie miało 737 mieszkańców, 101 domów i jednoklasową szkołę ludową. Na początku XX w. mieściły się w Dąbiu koszary wojskowe (z pułkiem artylerii austro-węgierskiej), wtedy też włączono je wraz z Beszczem do Krakowa (liczyło wówczas ponad 1600 mieszkańców). Pod koniec okupacji hitlerowskiej, 15 I 1945 r. Niemcy dokonali w Dąbiu egzekucji 79 osób. W 1961 r. zbudowano na Wiśle stopień wodny Dąbie, w kilka lat później zaczęło powstawać nowe osiedle mieszkaniowe.
Przy dawnym trakcie lubelskim położona była dawna wieś Piaski, po raz pierwszy wzmiankowana 1355 jako Passek, podlegała parafii św. Mikołaja, przypuszczalnie ok. 1398 r. również zakupiona przez miasto Kraków. Był tu folwark miejski (w 1. połowie XIX w. należący do Antoniego Szastera) oraz młyn królewski zwany Piasecznym. Podczas najazdu szwedzkiego wieś została w znacznej części zniszczona, dlatego najpewniej pod koniec XVIII w. liczyła zaledwie 110 mieszkańców, 24 domy i dwór. W latach 1899-1900 na pograniczu Piasków i Dąbia wybudowano linię kolejową do Kocmyrzowa, zaś w dziesięć lat później wieś znalazła się w granicach Krakowa, wraz z częścią Olszy (obecnie część tej wsi, na terenie której od 1925 r. powstawało willowe osiedle Oficerskie, również należy do Dzielnicy II).
Tekst: Agnieszka Kruszyńska, Iwona Wendel
na podstawie:
Adamczewski J, Kraków od A do Z, Kraków 1992
Adamczewski J, Mała encyklopedia Krakowa, Kraków 1997
Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kraków 1998
Dzieje Krakowa, red. Bieniarzówna J., Małecki J., Mitkowski J., t. 1 Kraków do schyłku wieków średnich, t. 2 Kraków w wiekach XVI – XVIII, t. 3 Kraków w latach 1796-1918, t. 4 Kraków w latach 1918-1939, Kraków 1979 – 1997
Encyklopedia Krakowa, red. Stachowski A. H., Warszawa-Kraków 2000
Florkowska-Frančić H., Z przeszłości Grębałowa 1247-1997, Kraków 1997
Frančić M., Kraków – kalendarz dziejów. Od prawieków do wybuchu I wojny światowej, Kraków 1998
Informator Dzielnicy VII Miasta Krakowa [Kraków 1999]
Kronika Krakowa, red. Małecki J., Kurz A., Wyrozumski J., Warszawa 1996
Lechowski A., Bronowice. Jubileusz 700-lecia lokacji, Kraków 1994
Tobiasz M., Rozwój przestrzenny Prądnika Białego i Czerwonego, Kraków 1965
Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1935-
Studia nad przedmieściami Krakowa, Kraków 1938
Świechowska H., Przedmieście Wesoła, Kraków 1938
